به نقل از «ایسنا»

دانشمند ایرانی که شعاع قطبی زمین را تخمین زد و نظریه فرگشت وی با ایده داروین قابل مقایسه است

تاریخ انتشار: ۱۳ شهریور ۱۴۰۱ | کد خبر: ۳۵۹۲۴۷۹۱

ابوریحان بیرونی دانشمند ایرانی است که برای محاسبه ارتفاع یک کوه، راهی برای محاسبه شعاع زمین ارائه کرد و میزانی که او به دست آورد، تنها ۱۷٫۲ کیلومتر کمتر از تخمین فعلی ناسا از شعاع قطبی زمین است و همچنین برخی از اندیشمندان نظرات بیرونی در زیست‌شناسی و فرگشت را با داروینیسم و انتخاب طبیعی قابل قیاس می‌دانند.

بیشتر بخوانید: اخباری که در وبسایت منتشر نمی‌شوند!

به گزارش ایسنا، ابوریحان محمد بن احمد بیرونی دانشمند و همه‌چیزدان، ریاضیدان، ستاره‌شناس، تقویم‌شناس، انسان‌شناس، هندشناس، تاریخ‌نگار، گاه‌نگار و طبیعی‌دان ایرانی و از بزرگترین دانشمندان مسلمان و یکی از بزرگترین دانشمندان ایرانی در سده چهارم و پنجم هجری و همچنین در همه اعصار است.

وی را پدر انسان‌شناسی و هندشناسی می‌دانند و به زبان‌های خوارزمی، فارسی، عربی و سانسکریت مسلط بوده و با زبان‌های یونانی باستان، عبری توراتی و سریانی آشنایی داشته است. بیرونی را یک نویسنده بی‌طرف می‌دانند، چرا که در نگارش باورهای مردم کشورهای مختلف بی‌طرف بوده است.

این دانشمندان همه‌چیزدان، علاوه بر اصلاحات و بهبودهایی که در ریاضیات محاسباتی و تجربی و همچنین روش‌های تجربی ارائه داد، مشارکت‌های چشمگیری در محاسبات علمی خاص و فنی داشته ‌است. او با استفاده از روش‌های پذیرفته شده برای محاسبه ارتفاع یک کوه، راهی برای محاسبه شعاع زمین ارائه کرد. میزانی که او به دست آورد، تنها ۱۷٫۲ کیلومتر کمتر از تخمین فعلی ناسا از شعاع قطبی زمین است.

زادروز دانشمند ایرانی

ابوریحان محمد بن احمد بیرونی در ۱۳ شهریور ۳۵۲ خورشیدی در خوارزم متولد شد. زادگاه او "بیرون" روستای کوچکی بود و ۲۵ سال اول زندگی خود را در زادگاهش سپری کرد و به یادگیری علوم العربیه چون "فقه و الهیات اسلامی"، "زبان عربی" و غیره و علوم العجمیه به خصوص علوم یونانی، ریاضیات، نجوم و طب مشغول بود.

در این مدت از تعالیم دانشمندانی چون بونصر منصور بن علی بن عراقی جیلانی بهره‌مند شد و نیز برخی از آثار اولیه‌اش را تألیف کرد. او در این دوره از زندگی‌اش با ابن سینای نوجوان که تنها ۷ سال از او کوچکتر بود، مکاتبه و تبادل نظر داشت که برخی نامه‌هایشان در رابطه با فلسفه طبیعی ارسطو و فلسفه مشاء باقی مانده‌ است.

بیرونی در اثر حمله امیر مأمون بن محمد از گرگانج، واقعه‌ای که بیرونی آن را "نزاع بین دو بزرگ خوارزم" یاد کرده ‌است، زادگاهش را با عجله بسیار و به گونه‌ای که حتی نتوانست پژوهش‌هایش را با خود ببرد، به مقصد بخارا، پایتخت امارت آل سامان، ترک کرد تا با امیر منصور ثانی بن نوح ثانی سامانی دیدار کند و به خدمت دربار او در آید.

اولین اثر مهم ابوریحان بیرونی به نام "آثار الباقیه عن القرون الخالیه" در زمان اقامت او در گرگان تألیف شد و آن را به قابوس تقدیم کرد.

در همین شهر با دو ریاضیدان و منجم ایرانی، به نام‌های کوشیار بن لبان گیلانی و ابومحمود حامد بن خضر خجندی، دیدار کرد. بیرونی رساله حکایة آله المسماه بسدس فخری را در شرح "سدس فخری"، دستگاهی جهت رصد دقیق ستارگان که توسط ابومحمود خجندی ساخته شده، نوشته‌است.

از "بیرونی" کتب و رسالات بسیاری به جا مانده که جمع سطور آنها بالغ بر ۱۳ هزار است. او در ۶۵ سالگی رساله‌ای در بیان مولفات محمدبن زکریای رازی نوشت که در آن تألیفات خود را نیز تا همین سال شرح داده و تعداد کتاب‌هایش را تا ۱۱۳ نسخه برشمرده ‌است.

نظریه‌های علمی بیرونی

ابوریحان از اولین کسانی است که به پیدا کردن وزن مخصوص بسیاری از اجسام مبادرت کرد و آن‌چنان این کار را دقیق انجام داد که اختلاف وزن‌های محاسبه‌ شده‌اش با وزن‌هایی که دانشمندان در قرن‌های اخیر با توجه به تمام وسایل و فناوری‌های جدید خود تهیه کرده‌اند، بسیار ناچیز است.

همچنین ابوریحان در طول عمر خود به شهرهای مختلفی سفر می‌کرد و به اندازه‌گیری طول و عرض جغرافیایی آن شهرها می‌پرداخت و سپس موقعیت هر شهر را روی یک کره مشخص می‌کرد و پس از سال‌ها توانست آن نقاط را روی یک نقشه مسطح پیاده کند.

او در ۱۷ سالگی ارتفاع خورشیدی نصف‌النهار را رصد کرد و  یکی از مهمترین فعالیت‌ها و دستاوردهای او، محاسبه شعاع کره زمین است که تا قبل از او، حتی تخمینی هم در این باره وجود نداشت!

گفته‌ می‌شود که ابوریحان مؤلف حدود ۱۴۵ کتاب بوده که در مجموع شامل ۱۳ هزار صفحه است. بیش از ۹۰ مورد آنها مربوط به ستاره‌شناسی، ریاضی و ریاضیات زمین‌شناسی بوده، اما متاسفانه با گذشت سال‌ها، تنها ۳۵ اثر از ابوریحان بیرونی به جا مانده است.

در ضمن معروف است که در واپسین ساعات عمر ابوریحان شخصی به دیدنش آمد و او در بستر بیماری پاسخ مسئله‌ای علمی را از وی پرسید. اطرافیان که از کار او متعجب شده بودند، از بحث علمی بر حذرش داشتند؛ ابوریحان در پاسخ چنین گفت: «آیا پاسخ این سوال را بدانم و بمیرم، بهتر است یا ندانسته بمیرم؟». ابوریحان بیرونی در  سن ۷۸ سالگی از دنیا رفت.

برخی از اندیشمندان نظرات بیرونی در زیست‌شناسی و فرگشت را با داروینیسم و انتخاب طبیعی قابل قیاس می‌دانند. یکی از این نظرات مشابه با نظریه بنیادین "مالتوس" درباره عدم تناسب میان نسبت تولید مثل و نیازهای ابتدایی حیات است. بیرونی می‌گوید: "حیات جهان بستگی به دانه‌افشانی و زاد و ولد دارد که با گذشت زمان هر دوی این فرآیندها افزایش می‌یابند. این افزایش نامحدود است، حال آن که جهان محدود است."

آثار علمی بیرونی برای نسل‌ها

مهمترین آثار او "التنجیم" در ریاضیات و نجوم، "آثار الباقیه" در تاریخ و جغرافیا، "قانون مسعودی" و کتاب "تحقیق ماللهند"، درباره اوضاع این سرزمین از تاریخ و جغرافیا تا عادات و رسوم و طبقات اجتماعی آن است.

بیرونی، کتاب دانشنامه خود را به نام سلطان مسعود غزنوی حاکم وقف کرد. این در حالی است که هدیه او را که، سه بار شتر سکه نقره بود، نپذیرفت و به او نوشت که کتاب را به سبب خدمت به دانش و گسترش آن نوشته ‌است.

از بیرونی همچنین پژوهشی درباره اوضاع هند به جا مانده که "هندشناسی" نام دارد. از دیگر آثار او می‌توان به کتاب "الصیدنه فی الطب" اشاره کرد که کتابی درباره گیاهان دارویی است و با تصحیح دکتر عباس زریاب خویی منتشر شده‌ است.

وی کتاب "الجماهر فی معرفة‌الجواهر را به نام ابوالفتح مودود بن مسعود تألیف کرد که موضوع آن معرفی مواد معدنی و به خصوص جواهرات مختلف است. ابوریحان در این کتاب فلزات و نظریات دانشمندانی مانند ارسطو را بررسی کرده و حدود ۳۰۰ نوع ماده معدنی را مورد ارزیابی قرار داده است.

"آثار الباقیه عن القرون الخالیه" یا اثرهای مانده از قرن‌های گذشته نیز اثری از ابوریحان است که در آن مبدأ تاریخ‌ها و گاه‌شماری اقوام مختلف مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

از جمله این اقوام ایرانی‌ها، یونانی‌ها، یهودی‌ها، مسیحی‌ها، عرب‌های زمان جاهلیت و عرب‌های مسلمان هستند که درباره اعیاد هر یک به تفصیل در کتاب آمده و می‌توان آن را نوعی تاریخ ادیان به شمار آورد. این کتاب ابوریحان نیز با تصحیح عزیزالله علیزاده در سال ۱۳۹۰، در ۵۶۰ صفحه همراه با نمایه و واژه‌نامه به چاپ رسیده است.

این همه افتخار علمی برای یک دانشمند قرن چهارم و پنجم هجری سبب شد تا در جلسه ۱۱ نوامبر ۲۰۲۱ کمیسیون اولویت یونسکو مستقر در کنفرانس عمومی این سازمان، با تصویب اعضا، نام "بیرونی" در فهرست جهانی نکوداشت­‌های یونسکو برای بازه ۲۰۲۳ – ۲۰۲۲ قرار گیرد. پس از ثبت جهانی پرونده­‌های «هشتصدمین سال حیات فعال شمس تبریزی بر مبنای دیدار عرفانی شمس و مولانا» و «هزار و پنجاهمین سال میلاد شیخ خرقانی» تعداد نکوداشت‌های ثبت‌شده از مشاهیر ایرانی در فهرست یونسکو به ۴۲ مورد رسیده است. 

ابوریحان بیرونی با آثاری همچون «التفهیم» در ریاضیات و نجوم، «آثار الباقیه» در تاریخ و جغرافیا و «تحقیق ماللهِند» در حوزه مردم‌­شناسی بر تارک تاریخ پرافتخار دانش بشری می­‌درخشد و اثر ارزشمند «آثار الباقیه» او که توسط حاکم خردمند و دانش‌دوست قابوس بن وشمگیر (در سال ۳۹۰ تا ۳۹۱ هجری) جمع‌­آوری شد، نمونه بارزی از علم‌دوستی ایرانیان است. 

کتاب التفهیم ابوریحان بیرونی که در آن شماری از گام‌های ماه به تصویر کشیده شده‌است

درباره سال درگذشت بیرونی اختلافاتی وجود دارد. به گفته دانشنامه ایرانیکا او بعد از سال ۴۴۲ ه‍.ق/ ۱۰۵۰ میلادی درگذشته‌است، اما غضنفر تبریزی به نقل از ابوالفضل سرخسی (یکی از مریدان بیرونی) زمان آن را ۳ رجب ۴۴۰ ه‍.ق/ ۱۲ دسامبر ۱۰۴۸ میلادی روایت کرده‌است. وی با استناد به منبعی دیگر سن بیرونی در زمان مرگ را ۷۷ سال و ۷ ماه دانسته‌است، اما بیرونی در مقدمه الصیدنه فی الطب نوشته‌است حال که عمرش از ۸۰ سال گذشته و دچار ضعف بینایی و شنوایی شده، دستیاری به نام "نهشعی" در تألیف کتاب او را یاری می‌رسانده‌ است.

در نتیجه او باید تا عهد سلطنت عبدالرشید زندگی کرده باشد و همان تاریخ بعد از سال ۴۴۲ ه‍.ق/ ۱۰۵۰ میلادی صحیح است و بعد از این زمان دیگر هیچ اطلاعی از بیرونی در تاریخ وجود ندارد.

مقبره ابوریحان بیرونی دانشمند و ریاضیدان ایرانی در شهر غزنی کشور افغانستان قرار دارد.

دانشگاه البیرونی واقع در شهر کوهستان در ولایت کاپیسای افغانستان، دهانه‌ای در ماه به نام "بیرونی" و سیارکی به نام "۹۹۳۶ بیرونی" به افتخار او نامیده شده‌اند.

انتهای پیام

منبع: ایسنا

کلیدواژه: ابوریحان بیرونی دانشمند ايراني ابوریحان بیرونی برای محاسبه

درخواست حذف خبر:

«خبربان» یک خبرخوان هوشمند و خودکار است و این خبر را به‌طور اتوماتیک از وبسایت www.isna.ir دریافت کرده‌است، لذا منبع این خبر، وبسایت «ایسنا» بوده و سایت «خبربان» مسئولیتی در قبال محتوای آن ندارد. چنانچه درخواست حذف این خبر را دارید، کد ۳۵۹۲۴۷۹۱ را به همراه موضوع به شماره ۱۰۰۰۱۵۷۰ پیامک فرمایید. لطفاً در صورتی‌که در مورد این خبر، نظر یا سئوالی دارید، با منبع خبر (اینجا) ارتباط برقرار نمایید.

با استناد به ماده ۷۴ قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۳۸۲/۱۰/۱۷ مجلس شورای اسلامی و با عنایت به اینکه سایت «خبربان» مصداق بستر مبادلات الکترونیکی متنی، صوتی و تصویر است، مسئولیت نقض حقوق تصریح شده مولفان در قانون فوق از قبیل تکثیر، اجرا و توزیع و یا هر گونه محتوی خلاف قوانین کشور ایران بر عهده منبع خبر و کاربران است.

خبر بعدی:

عاشق شعر عالمگیر ایران هستم/ بهترین سوغاتی از نمایشگاه کتاب تهران

طالب آذرخش گفت: عاشق شعر عالمگیر ایران هستم و همچنین ادبیات معاصر فارسی را نیز دوست دارم. من از نمایشگاه کتاب تهران بازدید کرده و کتاب‌های شعر شاعران معاصر ایرانی را برای دوستانم سوغاتی بردم.

به گزارش گروه فرهنگی خبرگزاری دانشجو، طالب آذرخش شاعر ملی تاجیکستان (با تخلص آذرخش) و سردبیر نشریه «پیام سغد» است. تاکنون به قلم او کتاب‌های بسیاری به خط سیریلیک در تاجیکستان منتشر شده است. اثری هم به نام «دیوان عشق» به خط فارسی و سیریلیک دارد که گلچینی از آن توسط انتشارات خردگان در تهران با عنوان «چشم، جانم، چشم...» منتشر شده است.

او بسیار تاکید دارد که آثارش به خط سیریلیک و فارسی منتشر شوند تا کسانی که در تاجیکستان با خط فارسی آشنایی ندارند با آن آشنا شوند و فرصتی برای مقایسه پیدا کنند. همچنین برخی اشعارش نیز در چند نشریه در تهران منتشر شده است. در چندین کنگره و همایش در تهران، تبریز، اصفهان و شیراز شرکت کرده و به قول خودش این «شهر‌های عزیز» را دوست داشته است.

طالب آذرخش سابقه حضور در محافل ادبی بسیاری در ایران را دارد و کتاب شعر را بهترین سوغات از ایران می‌داند. آذرخش درباره سابقه حضورش در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران گفت: خوشبختانه تجربه حضور در نمایشگاه کتاب تهران را دارم که برایم بسیار جالب بود. همچنین در چندین محفل فرهنگی از جمله محفل جشنواره فضولی نیز شرکت داشته‌ام.

وی افزود: نمایشگاه کتاب تهران یک بازار بزرگ کتاب است. یکباری که حضور داشتم از صبح تا عصر نتوانستیم حتی نصف نمایشگاه را هم ببینیم. من از حضور در این نمایشگاه که به عنوان یک فروشگاه بزرگ کتاب به نظر می‌رسد بسیار شاد و مسرور شدم. کتاب‌های جالبی در این نمایشگاه دیدم.

آذرخش ادامه داد: در نمایشگاه کتاب تهران، کتاب‌های ادبیات کلاسیک را که سال‌ها آرزوی دست‌یابی و مطالعه‌شان را داشتم پیدا کردم. با ناشران گوناگونی که آثار شعرای بزرگ مثل حافظ، سعدی، فردوسی و ... را منتشر کرده‌اند، گفتگو کردم. وقتی هم که به تاجیکستان بازگشتم کتاب‌های جیبی این شاعران را به عنوان سوغات برای دوستانم آوردم.

این شاعر فارسی‌سرا در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به این نکته که به ادبیات معاصر ایران بسیار علاقه‌مند است، گفت: نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، محل آشنایی من با آثار معاصر ادبیات ایران بود. من عاشق شعر و خصوصا شعر عالمگیر ایران هستم. با شعر معاصر ایران هم آشنایی دارم. آثار شاعرانی همچون شهریار، سهراب سپهری، فروغ فرخزاد، نادر نادرپور، هوشنگ ابتهاج (ه. ا. سایه)، شاملو و ... در تاجیکستان شناخته شده است. از اینکه در نمایشگاه کتاب تهران بدون واسطه و به راحتی به این کتاب‌ها دسترسی داشتم موجب خشنودی‌ام بود.

آذرخش همچنین با اشاره به این نکته که گویش تاجیکستانی‌ها و ایرانی‌ها باهم تفاوتی ندارد، ادامه داد: ما یک زبان داریم. شعر معاصر ایران و شعر معاصر تاجیکستان یک زبان دارد که همان زبان رودکی، خیام و حکیم فردوسی است. ما همان چیزی را که شما می‌خوانید، می‌خوانیم. البته در حوزه شعر معاصر ایران شعر‌هایی هم هست که به لهجه تهرانی یا شیوه‌های متفاوت است. اما همه این‌ها به زبان فردوسی و حافظ است. ما امروز شعری که در شاهنامه می‌خوانیم در شعر معاصر تاجیک هم می‌بینیم.

وی اضافه کرد: وقتی از ادبیات ایران حرف می‌زنیم، تفاوتی بین ایران و تاجیکستان نمی‌بینیم. فقط یک ادبیات فارسی در میان است. حتی ادبیات معاصر ایران هم در تاجیکستان شناخته شده است. بسیاری از آثار رمان‌نویسان معاصر در تاجیکستان منتشر شده است. اما در تاجیکستان شاعران ایرانی بیشتر مورد اقبال عموم قرار گرفته‌اند. من در اخبار دیده بودم که یکی از کتاب‌های فاضل نظری در یک فروشگاه در تهران، فروش چند هزار جلدی داشته است. این کتاب در تاجیکستان هم به زبان سیریلیک برگردانده شده است و غزل‌های او علاقمندان خاص خودش را دارد. من سردبیر مجله «پیام سغد» در تاجیکستان هستم. ما در هر شماره از مجله شعری از هم‌زبانان ایرانی یا افغانستانی را چاپ می‌کنیم. من تاکید می‌کنم که شعر هم‌زبان خود را منتشر می‌کنیم نه شعر ادبیات ایران یا افغانستان را.

آذرخش در بخش دیگری از این گفتگو به نقش نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در بهبود دیپلماسی فرهنگی میان دو کشور ایران و تاجیکستان اشاره کرد و ادامه داد: خیلی خوب می‌شد اگر نمایشگاهی مانند نمایشگاه کتاب تهران در کشور‌های فارسی‌زبان یعنی افغانستان و تاجیکستان هم می‌داشتیم. چون در افغانستان و تاجیکستان نمایشگاه‌های صنعتی و اقتصادی مشترک و غیرمشترک بسیاری برگزار می‌شود، اما نمایشگاه کتاب نداریم. نکته دیگر این است که خیلی خوب می‌شد اگر در نمایشگاه کتاب تهران مکان معینی وجود داشت تا خوانندگان با ادیبان، نویسندگان و ناشران گفتگو و دیدار داشته باشند. من خیلی علاقه‌مندم که آثار شاعران تاجیکستانی در نمایشگاه کتاب تهران معرفی شود و در معرض دید و خرید عموم قرار گیرد. ما می‌توانیم کتاب‌هایی منتشر کنیم که یک طرف آن خط فارسی و طرف دیگر آن خط سیریلیک باشد. این موضوع به آموزش زبان فارسی کمک خواهد کرد، چون تاجیکستانی‌ها حتما باید خط فارسی را یاد بگیرند. آشنایی با خط فارسی باعث می‌شود که از گذشته خود آگاه شوند و آینده خود را ببینند. البته اگر خوانندگان ایرانی هم با خط سیریلیک آشنا شوند خیلی خوب می‌شود.

وی در پایان در پاسخ به این سوال که «چرا با وجود پیوند‌های فرهنگی و زبان مشترک میان ایران و تاجیکستان، ارتباطات فرهنگی محدودی میان دو کشور وجود دارد؟» گفت: فکر می‌کنم سرحدات و مرز‌های جغرافیایی دلیل این موضوع باشد. اخیرا قابلیتی ایجاد شد و در فضای مجازی صفحاتی پدید آمد که خوانندگان، ادیبان و شاعران ایرانی و تاجیکی با یکدیگر در تعامل باشند و مثلا یک شاعر تاجیکستانی بتواند با خواننده ایرانی طرف گفتگو قرار گیرد. چون تاجیکستانی‌ها هم به زبان فارسی سخن می‌گویند. فقط لازم است که با زبان فارسی آشنایی داشته باشند تا بتوانند از آثار شاعران ایرانی استفاده کنند. اگر رفت‌وآمد این محافل ادبی بیشتر شود شاهد نتایج بهتری هم خواهیم بود. همچنین ارسال کتاب‌های تاجیکستانی به ایران و بالعکس می‌تواند عامل مهمی برای تقویت این پیوند‌ها باشد.

سی‌وپنجمین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران با شعار «بخوانیم و بسازیم» از ۱۹ تا ۲۹ اردیبهشت (۱۴۰۳) در محل مصلی امام خمینی (ره) به شکل حضوری و در سامانه ketab.ir به صورت مجازی برگزار می‌شود.